دادرسی یکی از ارکان اصلی سیستم قضائی هر کشور است و در ایران نیز بر اساس اصول و قواعد خاصی انجام می‌شود. اصول قانونی دادرسی در ایران به‌طور کلی بر اساس قانون اساسی، قوانین عادی، و آیین‌نامه‌های مختلف قضائی تعریف شده‌اند. این اصول به‌طور خاص به نحوه رسیدگی به دعاوی، حقوق طرفین دعوی و نظارت بر اجرای عدالت توجه دارند. در ادامه به برخی از مهم‌ترین اصول قانونی دادرسی در ایران اشاره می‌کنیم:
یکی از اصول اساسی دادرسی در ایران، اصل بی‌طرفی قاضی است. طبق این اصل، قاضی باید در رسیدگی به هر پرونده‌ای بدون هرگونه جانب‌داری یا تعصب، حکم صادر کند. به عبارت دیگر، قاضی نباید از هیچ‌گونه پیش‌داوری یا تمایل شخصی در صدور حکم استفاده کند.
ماده ۱۶۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران: "محاکمات باید علنی باشد و طرفین دعوی حق دارند از آن آگاه شوند و در آن شرکت کنند."
در دادرسی‌های قضائی، اصل قانونی بودن جرم و مجازات به این معناست که هیچ‌کس نمی‌تواند بدون قانون و قبل از تصویب آن مجازات شود. به عبارت دیگر، جرم بودن یک عمل و مجازات آن باید پیش از وقوع جرم در قوانین مشخص باشد.
ماده ۳۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران: "هیچ‌کس را نمی‌توان به‌صرف اتهام، محاکمه کرد و یا مجازات نمود."
این اصل به‌طور کلی بیان می‌کند که دادرسی باید علنی باشد، به این معنا که طرفین دعوی، وکیل‌ها، و حتی عموم مردم بتوانند در جریان محاکمات قرار گیرند. این اصل به شفافیت، عدالت و نظارت عمومی بر سیستم قضائی کمک می‌کند.
ماده ۱۶۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران: "محاکمات باید علنی باشد، مگر در موارد خاص که در قانون پیش‌بینی شده باشد."
طبق این اصل، هر فردی که در محاکمه مورد اتهام قرار می‌گیرد، حق دارد که از خود دفاع کند. این حق شامل داشتن وکیل، دسترسی به مدارک پرونده و امکان بیان دلایل و دفاعیات است.
ماده ۳۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران: "حق دفاع در برابر اتهام از حقوق مسلم هر فرد است."
ماده ۱۲۴ قانون آیین دادرسی کیفری: "متهم حق دارد از حقوق خود دفاع کند."
اصل برائت یکی از اصول اساسی در دادرسی است که بر اساس آن هیچ فردی تا زمانی که جرم او ثابت نشده باشد، مجرم به حساب نمی‌آید. به عبارت دیگر، فرض بر این است که فرد بی‌گناه است تا زمانی که دلایل و شواهد محکمی علیه او موجود باشد.
ماده ۳۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران: "اصل برائت در رسیدگی به اتهامات رعایت می‌شود."
دادرسی باید در زمان مناسب و بدون تأخیر غیرضروری انجام شود. این اصل به‌منظور جلوگیری از طولانی شدن رسیدگی‌ها و ایجاد نارضایتی و بی‌عدالتی برای طرفین دعوی است.
ماده ۴۳ قانون آیین دادرسی کیفری: "رسیدگی به پرونده‌ها باید به‌سرعت و بدون وقفه انجام شود."
در تمامی مراحل دادرسی، از ابتدا تا انتها، باید عدالت و انصاف رعایت شود. این به معنای رسیدگی بدون تبعیض و با رعایت حقوق طرفین دعوی است. علاوه بر این، قاضی باید به تمامی جوانب و شرایط قضیه توجه کرده و حکمی عادلانه صادر کند.
ماده ۱۶۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران: "دادرسی‌ها باید با رعایت عدالت و انصاف باشد."
این اصل به استقلال و بی‌طرفی قوه قضائیه از سایر قوا تأکید دارد. قاضی باید بدون دخالت نهادهای اجرایی یا مقننه به پرونده‌ها رسیدگی کند.
ماده ۶۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران: "قوه قضائیه باید مستقل باشد و در حدود مقررات قانونی عمل کند."
در دادرسی‌های کیفری، متهم حق دارد در دادگاه حضور داشته باشد و در محاکمه شرکت کند. این اصل به او این امکان را می‌دهد که از خود دفاع کند و از حقوقش آگاه شود.
ماده ۳۵ قانون آیین دادرسی کیفری: "متهم حق دارد در جلسه دادگاه حضور یابد."
در صورتی که متهم یا وکیل او در جلسات دادگاه حضور نداشته باشد، دادگاه می‌تواند محاکمه را به‌طور غیابی ادامه دهد. اما در این صورت باید اطمینان حاصل شود که متهم از روند دادرسی مطلع بوده است.
ماده ۳۳ قانون آیین دادرسی کیفری: "در صورتی که متهم در جلسه دادگاه حضور نیابد، محاکمه به‌صورت غیابی ادامه خواهد یافت."
اصول قانونی دادرسی در ایران به‌منظور ایجاد یک سیستم قضائی عادلانه، شفاف و مؤثر طراحی شده‌اند. این اصول نه‌تنها به حفظ حقوق متهمان و شاکیان کمک می‌کنند، بلکه باعث اطمینان به عدالت و اعتماد به دستگاه قضائی می‌شوند. اجرای این اصول در دادرسی‌ها، کلید رسیدن به هدف نهایی عدالت در نظام قضائی است.
